رساله دکتری با عنوان «نقش مدیریت واحد در بحرانهای طبیعی شهری؛ مطالعۀ موردی شهر اصفهان»
(فایل word قابل ویرایش)
این رساله دکتری در دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز به راهنمایی دکتر ملکه عزیزپور و مشاوره دکتر علی زنگی آبادی دفاع شده است.
فایل قابل ویرایش رساله به صورت word با فهرست کامل مطالب، جداول، تصاویر، نقشهها و نمودارها ارائه شده است.
میتوانید اطلاعات تکمیلی راجع به این رساله دکتری را از طریق فایل رایگان زیر دریافت نمایید:
لینک دانلود اطلاعات اولیه رساله دکتری نقش مدیریت واحد در بحرانهای طبیعی شهری؛ مطالعۀ موردی شهر اصفهان
چکیده:
موضوع ایمنی شهر ها در برابر مخاطرات طبیعی یکی از اهداف اصلی برنامه ریزی شهری است و یکی از موضوعاتی که بیشتر شهرهای بزرگ جهان با آن دست به گریبان هستند، موضوع حوادث طبیعی است. با توجه به ماهیت غیرمترقبه بودن غالب حوادث طبیعی و لزوم اتخاذ سریع و صحیح تصمیمها و اجرای عملیات، مبانی نظری و بنیادی، دانشی را تحت عنوان مدیریت بحران به وجود آورده است. برای شناخت مدیریت بحران شهر و آسیب پذیری مناطق شهری در برابر بلایای طبیعی، بررسی عامل های اصلی مؤثر در آسیب پذیری مدیریت بحران شهری نیاز است. هدف از این پژوهش، شناسایی وضعیت آسیب پذیری مساکن شهر اصفهان، به کار گیری اصول مدیریتی لازم جهت کاهش آسیب پذیری شهرها و دستیابی به اولویت های عوامل مؤثر در مدیریت بحران شهری در سازمان های مرتبط با بحران شهر اصفهان و (مورد نمونه بیمارستان های شهر اصفهان)، از لحاظ شاخص های مورد بررسی است. روش پژوهش «توصیفی و تحلیلی» است، که از مدل های کمّی استفاده شده است. نتایج حاصل از بررسی آسیب پذیری مساکن شهر اصفهان نشان می دهد: 1- میزان آسیب پذیری مساکن شهر در برابر خطر بلایای طبیعی زیاد است. 2- از نظر شاخص دسترسی مساکن شهر به مراکز امداد و نجات، به ویژه آتش نشانی، مرکز اورژانس و مرکز پلیس، شهر اصفهان در مواقع بحرانی، مانند وقوع بلایای طبیعی، وضعیت بسیار نامطلوبی دارد. 3- اطلاع رسانی در زمینه ضریب احتمال خطر محل سکونت شهروندان و بالا بردن آموزش و آگاهی در مواقع بحرانی یکی از راه کارهای مهم در کاهش آسیب پذیری می باشد. برای اولویت بندی عوامل مؤثر در مدیریت بحران شهر اصفهان34 متغیر در 6 عامل اصلی در 20 سازمان مرتبط با بحران بلایای طبیعی شهر با استفاده از تحلیل عاملی مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه حاصل از بررسی انجام شده، نشان می دهد که اولین عامل وجود نظام ذخیره سازی برای مدیریت پشتیبانی امداد و نجات است که شامل 7 متغیر می شود. همچنین همبستگیهماهنگی بین سازمان های درگیر دربحران براساس آزمون کروسکال- والیس(آزمونH)، نیز نشان می دهد sig(سطح معناداری) در همه متغیر ها کمتر از 05/0 و از آنجا که این رقم کوچکتر از آلفای مورد نظر (05/0) می باشد، بنابراین فرضH رد و عدم هماهنگی بین سازمانهای درگیر در بحران و نبود مدیریت واحد شهری(فرضیه پژوهش)تأیید می شود. برای تحلیل سلسله مراتبی در مدیریت بحران مورد نمونه(بیمارستان های شهر اصفهان)41متغیر در 9 عامل اصلی در25 بیمارستان شهر با استفاده از تحلیلسلسله مراتبی A.H.P[1] مورد بررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده از تحلیل سلسله مراتبی شاخص های مختلف نشان می دهد که عوامل نوع اسکلت، قدمت ساختمان و تعداد تخت به ترتیب با میزان اهمیت 65/22، 12/21 و 959/11 در مراتب اول می باشند. همچنین بیمارستان های مناطق 3 و1 به ترتیب بالاترین میزان آسیب پذیری را در بین بیمارستان های شهر دارند.
واژگان کلیدی: بلایای طبیعی، آسیب پذیری، شاخص های آسیب پذیری، اولویت بندی، تحلیل سلسله مراتبیبلایای طبیعی، مدیریت واحد بحران شهری، سازمان های مرتبط با بحران شهراصفهان.
Abstract
Cities safety issue for natural threats is one of the fundamental aims of urban planning. One of the problems many larg cities in the world faced with is natural disaster. Considering unexpected nature of many natural disasters, the necessity of quick and proper decisions, operation performing and basic and theoretical concepts have produced a knowledge referred to as “crisis management”. To identify urban crisis management and urban districts vulnerability against natural disasters, the study of effective fundamental factors in vulnerability of urban crisis management is needed. The aim of this survey is to identify the vulnerability conditions of Isfahans settlements, to apply the necessary management principles for lowering the cities vulnerability and to achieve the preferences of effective factors over urban crisis management in departments related to the city of Isfahans crisis(e.g. Isfahans hospitals as a sample) in respect to the study indices. The survy method is “ descriptive and analytic” in which quantitative models have been applied. The obtained results of vulnerability study in the settlements of Isfahan city show that: 1- the vulnerability rate of city settlements for the threat of natural disasters is high. 2- from the view of peoples availability index to the aid and rescue centers especially firefighting, emergency centers and police station, the city of Isfahan has a very unappropriate conditions on critical times like when occurring natural disasters. 3- Informing the people about the possible danger factor of citizens settlements and increasing the level of knowledge and training at critical times are important strategies in lowering the vulnerability. To prioritize the factors effective in the crisis management of Isfahan city, 34 variables within 6 basic factors in 20 departments related to the crisis of city natural disasters were studied using factor analysiz. The result of this study show that the first factor of being a reserving system to the supportive management is “aid and rescue” contains 7 variables. The cooperation and correlation among the involvement - in crisis departments based on kroscal- walis test (H- test) also shows a significance rate in all variables lower than 0.05. Because this rate is smaller than desired alpha (0.05), H premise is rejected and the lack of cooperation among the involvement in crisis and also the lake of urban consistent management (survey hypothesis) are approved. For a hierarchical analysis about crisis management of the test sample (Isfahan hospitals), 41 variables within 9 basic factors in 25 hospitals were studied using analytical hierarchy process(A.H.P). The results obtained from the analytical hierarchy process of different indices show that the factors of structure type, Building age and bed numbers with the significance rate of 22.65, 21.12, and 11.959 are at the first order, respectively. Moreover, the hospitals in 3 and 1 districts have the highest rate of vulnerability, respectively among the hospitals in the city.
Key words: Natural disasters, Vulnerability, Vulnerability indices, Prioritize, Analytical hierarchy process of natural disasters, Urban crisis consistent management, departments related to the crisis of Isfahan.
پیشگفتار
انسان امروز افق آینده را دورتر از دیروز میبیند و شاید به همین دلیل چالش او بیشتر شده است. او علیرغم برخورداری از بینش وسیع و پیشرفت علوم از پیش بینی زمان وقوع بحران ناتوان است و انسان فرهیخته امروز از دانش مدیریت بحران بهره میگیرد و آنچه میتواند او را به بهبود مستمرّ سوق دهد توجه به مدیریت فرآیندها ست. در پارادایم جدید، رویکرد به ارتقاء فرآیندها و نیز سیستمها یک رویکرد علمیاست که به عنوان فلسفه و اصول مدیریت جامع کیفیت تلقی میگردد (Cavney&Others, 1995:3). حداقل سه دلیل اصولی میتوان برای ضرورت مطالعة بحرانها در صحنة مدیریت واحد بحران عنوان نمود:
اول اینکه، یک نهاد مشترک در بحران، یا مدیریت واحد میتواند با جمع آوری اطلاعات در مورد بحرانهای وقوع یافته علاوه بر توصیف هر واقعه این امکان را فراهم میسازد تا به تحلیل تطبیقی آنها به موازات شرح رخداد پرداخته و با بالا بردن ارزش علمیتحلیل یک بحران در دستیابی تجربیات مربوط به آن بحران مؤثر باشد.
دومین دلیل اینکه، اکثر نویسندگان متمایل به این طرز تفکر هستند که هر یک از موارد بحرانی در نوع خود بی همتا و بدون تشابه میباشند. اگر ما این ادعا را بپذیریم، در اینصورت جای تعجبنخواهد بود که ما آگاهیها و اطلاعات کمیراجع به بحرانها جمع کنیم.
وآخرین دلیل اینکه، به نظر میرسد مفهوم عمومی به دست آمده از بحران، زمینه را برای ابهام فراهم میسازد. چون اکثر تحلیلگران و نویسندگان در تعریف و توجیه کلمة بحران[1] تا حدودی قصور کرده اند و خوانندة مقالات یا تفسیرهای آنان تنها به جنبههایی از بحران میاندیشند که شامل مسأله ای حاد[2] و اضطراری[3] قرار میگیرد. در حالی که بحران دارای ویژگیهایی است که صفات مشخصة آن را معین میکند. بنابراین برای دستیابی به الگوهایی مشخص از بحرانها و رابطة کیفی بین آن ها، باید حدود و ثغور این واژه را معین کرده، به تحلیل اطلاعات دسته بندی شده ای که از مقایسة آنها فراهم گردیده بپردازیم؛ به نحوی که نتایج حاصل از آنها ما را در دستیابی به پاسخ سؤالاتی نظیر آنچه در زیر آمده، در مورد بحرانهای شهری کمک کند:
- آیا بررسی وضعیت آسیبپذیری و مقاومت ساخت و سازهای شهری در کاهش اثرات بحرانهای طبیعی مؤثر است؟
- آیا ارتقای آگاهی عمومینسبت به اثرات بلایای طبیعی در نحوة مشارکت آنان در کاهش تأثیر بلایا نقش دارد؟
_ چه مواقعی بحرانها منجر به دگرگونی بنیادی در سیستم شهری میگردد؟
- نقش مسوولان شهری در کاهش اثرات بلایای طبیعی چیست؟
- نقش برنامهریزی شهری در کاهش اثرات بلایای طبیعی چیست؟
- آیا امکان دارد که اصول بحرانها را در قالب الگوها و تئوریهای مشخصی تعریف کرد؟ (ناطقی الهی، 1377: 48)
از آنجا که بحرانها یک یا چند عامل و عنصر بنیادی را هدف قرار میدهند، ضرورتاً قادراند دگرگونیهای عمده ای در سیستم شهری به وجود آورند، شدت و ضعف این دگرگونیها بستگی به عوامل تشدید کننده یا عناصر پنهانی بحران و تکنیکهای موجود برای مدیریت و مهار بحرانها دارد (Tschacher & others, 2000: 215).
لذا دستیابی به این هدف مستلزم وجود مدیریت واحد شهری است؛ تا با تشخیص تجربیات و اصول پیشنهادی قابل آزمایش با استفاده از تکنیکهای مختلف برای دستیابی به شواهد و قرائن جهت دفاع یا طرد یک نظریة عمومیکه بتوان از آن با روش قیاس یا استقرار رویدادهای ویژه را سنجید، میباشد.
در سال 1989 سازمان ملل دهه ای را به عنوان دهۀ بین المللی کاهش بلایای طبیعی برگزید که از سال 1990 تا 2000 ادامه داشت و هدف آن، افزایش ضریب آمادگی کشورها در برابر بروز بلایای طبیعی و کاهش خسارات مالی و جانی که در این حوادث به وجود می آید می باشد. به عبارت دیگر فرهنگ پیش آگاهی و محافظت را جایگزین فرهنگ عکس العمل کرد ( نوریان، 1383: 20).
حال با این دیدگاه و ظرفیت اقتصادی که کشورها دارند، با وجود تکنولوژیهای پیشرفته میتوانند در عرصه رقابتها سهم خودشان را از مجموعه رفاه جهانی و ثروت جهانی تبیین کنند (Conner,2000:18). سؤال این است که در فرآیند تسریع زمان و تکنولوژی، کشورهای عقب مانده چگونه میتوانند متضمن بقاء سیستمها باشند. بدیهی است در مقولۀ بلایای طبیعی کشورهای جهان سوم، جز با تعمق در مقولة مدیریت واحد بحرانها، نمیتوانند بر مشکلات موجود در این زمینه فائق آیند. بزرگترین رسالت این پژوهش، متوجه ساختن برنامهریزان توسعه بر اعمال سیاستهای راهبردی، در این زمینه میباشد.
فهرست مطالب
فصل اول: فرآیند پژوهش، کلیات و مفاهیم
مقدمه........................................................................................................................... 1
1-1- طرح پژوهش...................................................................................................... 2
1-1-1- بیان مسأله........................................................................................................ 2
1-1-2- اهمیّت، ارزش و ضرورت پژوهش.................................................................... 3
1-1-3- اهداف پژوهش................................................................................................ 3
1-1-3-1- اهداف کلان................................................................................................. 4
1-1-3-2- اهداف خرد................................................................................................. 4
1-1-4- فرضیات پژوهش............................................................................................. 4
1-1- 5- پیشینة پژوهش................................................................................................ .5
1-1-6- الگوی پژوهش ............................................................................................... 8
1-1-7- روش شناسی و شیوه پژوهش......................................................................... 9
1-1-7-1- روش پژوهش............................................................................................. 9
1-1-7-2- جامعه آماری................................................................................................ 10
1-1-7-3- حجم نمونه و روش نمونه برداری.................................................................. 10
1-1-7-4- مواد و متغیرهای مورد مطالعه........................................................................ 10
1-1-7-5- وزندهی به متغیرها...................................................................................... 11
1-1-7-6- ابزارگردآوری داده ها................................................................................... 11
1-1-7-7- ابزارتجزیه و تحلیل دادهها............................................................................ 12
1-1-8- قلمرو پژوهش................................................................................................ 12
1-1-8-1- قلمرو مکانی پژوهش................................................................................... 12
1-1-8-2- قلمرو زمانی پژوهش.................................................................................... 13
1-1-9- موانع و مشکلات پژوهش................................................................................. 13
1-2- ادبیات پژوهش................................................................................................... 15
1-2-1- فاجعه و حوادث طبیعی.................................................................................... 15
1-2-2- منشأ مفهوم بحران............................................................................................ 15
1-2-3- گونهشناسی (تیپولوژی) مفهوم بحران.................................................................. 16
1-2-4- شاخصشناسی (کالبدشناسی) مفهوم بحران......................................................... 17
1-2-5- مدیریت واحد بحران........................................................................................ 18
1-2-6- مدیریت واحد در بحران های شهری.................................................................. 19
1-2-7- آسیبپذیری شهری و معیارهای شناخت آن....................................................... 20
1-2-8- مدیریت واحد و نقش آن در آسیبپذیری شهرها................................................ 23
1-2-9- گسترش شهرهای امروزی و افزایش آسیبپذیری............................................... 23
1-2-10- تأثیر فرم و بافت شهرها در آسیبپذیری آنها.................................................... 24
1-2-11- بافت قدیم شهری و آسیبپذیری آن............................................................... 25
1-2-12- زاغه نشینی، آسیبپذیرترین بخش شهرها......................................................... 26
1-2-13- بلند مرتبهسازی و نقش آن در آسیبپذیری شهری............................................ 26
1-2-14- تأثیر کاربری اراضی شهرها در آسیبپذیری آنها................................................ 27
1-2-15- آییننامهها، قوانین و مقررات شهرسازی و آسیبپذیری شهرها........................... 28
خلاصه و نتیجه گیری فصل اول...................................................................................................30
فصل دوم: پایههای نظری وتجارب مدیریت بحران
مقدمه...........................................................................................................................................31
2-1- مبانی نظری پژوهش............................................................................................ 31
2-1-1- توسعه و بحران................................................................................................ 32
2-1-1-1- دوره سنت (جوامع سنتی یا توسعه نیافته)....................................................... 32
2-1-1-2- دوره مدرن (جوامع در حال توسعه)............................................................... 33
2-1-1-3- دوره پستمدرن (جوامع کاملاً توسعه یافته).................................................... 33
2-1-2- جهانی شدن و مدیریت بحران........................................................................... 34
2-1-3-نگرش سیستمی جغرافیا و برنامهریزی شهری با بحران.......................................... 35
2-1-4- تئوریها و اصول مدیریت در حوادث بحرانی..................................................... 35
2-1-5- رویکرد مدیریت واحد بحران............................................................................ 36
2-1-5-1- رویکردهای نظری........................................................................................ 36
2-1-5-2- رویکردهای متمرکز...................................................................................... 37
2-1-5-3- رویکردهای غیرمتمرکز................................................................................. 37
2-1-6- دیدگاه های نظری بهسازی و نوسازی شهری و تأثیر آن بر آسیب پذیری شهری.... 37
2-2- تجارب برنامه ریزی و مدیریت بحران................................................................. 39
2-2-1- تکنیکهای تدبیر بحران در کشورهای پیشرفته.................................................... 39
2-2-2- ابعاد برنامهریزی شهری مرتبط با مدیریت بحران در کشورهای پیشرفته................. 40
2-2-3- برنامهریزی پیشگیری از سوانح و توسعۀ پایدار در ایالات متحده آمریکا................. 41
2-2-4- ساختار مدیریت بحران در ژاپن......................................................................... 42
2-2-5- سیستم مدیریت کیفیت بحران در انگلستان.......................................................... 44
2-2-6- ساختار مدیریت سوانح در کره........................................................................... 44
2-2-7- مرکز آمادگی بحران در آسیا..........................................................................................45
2-2-8- مقایسه شاخص بودجهبندی در مدیریت بحران.................................................... 46
2-2-9- پیشینة مدیریت بحران در ایران.......................................................................... 46
2-2-10- طرح جامع امداد و نجات کشور مصوب سال 82.............................................. 48
خلاصه و نتیجهگیری فصل دوم...................................................................................... 49
فصل سوم: شناخت شرایط منطقه ای محدوده مورد مطالعه
مقدمه........................................................................................................................... 50
3-1- زیر ساخت های طبیعی محدودۀ مورد مطالعه و تأثیر آن در بحران های شهری.......... 51
3-1-1- جایگاه زمین شناسی عمومی ایران...................................................................... 51
3-1-2- وضیت زمین شناسی عمومی منطقه اصفهان......................................................... 53
3-1-3- چینه شناسی زیر سطحی شهر اصفهان................................................................ 53
3-1-4- وضعیت ژئومورفولوژی منطقه اصفهان................................................................ 54
3-1-5- تکتونیک حوضه اصفهان...............................................................................................55
3-1-6- چین خوردگیهای حوضه اصفهان................................................................................57
3-1-7- لرزه خیزی گستره اصفهان.............................................................................................57
3-1-8- خطر لرزه خیزی شهر اصفهان........................................................................................60
3-1-9- اثرات گسترش شهراصفهان برالگوی زهکشی طبیعی و خطرتشدیدروان آبهای شهری 61
3-1-10- وضعیت آبهای زیر زمینی شهر اصفهان.......................................................... 62
3-2- بررسی وضعیت موجود محدوده اصفهان و آسیب پذیری آن................................ 64
3-2-1- یکپارچگی محدوده اصفهان و برخورد با آن به مثابه عنصر واحد.......................... 64
3-2-2- عدم تعادل اقتصادی بین شهر اصفهان و دیگرشهرهای استان................................ 65
3-2-3-از بین رفتن خصوصیات طبیعی زمین درمحدوده اصفهان...................................... 65
3-2-4- ناپایدار بودن سیستم اسکان جمعیت در محدوده اصفهان...................................... 66
3-2-5- نادرست بودن سیستم تقسیم بندی محدوده اصفهان............................................. 67
3-2-6- بررسی رابطه تحوّل جمعیت و وسعت شهر اصفهان............................................ 67
3-2-7- ساختار فضایی- کالبدی شهر اصفهان................................................................. 71
3-2-8- نظام تقسیمات شهری و مراکز خدماتی شهر اصفهان................................................... 73
3-2-9- عدم انطباق طرح جامع با توسعه شهر اصفهان..................................................... 74
خلاصه ونتیجه گیری فصل سوم...................................................................................... 75
فصل چهارم: تحلیل وضعیت آسیب پذیری کالبدی- فضایی شهراصفهان دربرابر بلایای طبیعی
مقدمه........................................................................................................................... 76
4-1-سازمان فضایی گسترش و توسعة فیزیکی شهر...................................................... 77
4-1-1- گرایش های توسعه فضایی – کالبدی در سطح محدوده شهر اصفهان.................... 77
4-1-2-سازمان فضایی گسترش و توسعه فضایی – کالبدی شهر اصفهان........................... 77
4-1-3- عناصر اصلی سازمان فضایی شهر اصفهان.......................................................... 79
4-2- وضعیت ساخت و ساز و بافت های آسیب پذیر شهر اصفهان.................................. 80
4-2-1- وضعیت ساخت و ساز در شهر اصفهان............................................................. 80
4-2-2- بافت فرسوده .................................................................................................. 83
4-2-3- زاغه نشینی ..................................................................................................... 88
4-3- تراکم های شهری............................................................................................... 91
4-3-1- تراکم جمعیت ................................................................................................. 91
4-3-2- تراکم کاربری................................................................................................... 92
4-3-3-تراکم ارتفاعی .................................................................................................. 96
4-4- شبکه معابر و آسیب پذیری آن ............................................................................. 99
4-5- وضعیت توزیع مراکز امداد و نجات در شهر .......................................................... 102
خلاصه و نتیجه گیری فصل چهارم................................................................................. 106
فصل پنجم: تحلیل وضعیت آسیب پذیری مساکن شهر در برابر بحرانهای طبیعی
مقدمه........................................................................................................................... 108
5-1- آسیب پذیری از نظر مشخصات مسکن .............................................................. 110
5-1-1- وضع موجود مسکن در شهر اصفهان................................................................. 110
5-1-2- وضعیت مسکن از نظر محل استقرار.................................................................. 114
5-1-3- وضعیت زیربنای مسکن.................................................................................... 115
5-1-4- وضعیت عمر مساکن شهر، نوع اسکلت آن و کیفیت مصالح آن............................ 117
5-2-آسیب پذیری از نظر دسترسی به ساختمان............................................................ 123
5-2-1- وضعیت دسترسی به ساختمان در مناطق شهر...................................................... 123
5-2-2- وضعیت عرض معابر در مناطق مسکونی............................................................ 124
5-2-3- وضعیت دسترسی به طبقات ساختمان های مسکونی در شهر................................ 125
5-2-4- نحوه استقرار ساختمان در زمین......................................................................... 126
5-2-5- وضعیت قرار گیری مساکن در کوچه بن بست.................................................... 127
5-2-6- وضعیت ساختمان از نظر داشتن راه اضطراری..................................................... 128
5-3-آسیب پذیری از نظر تراکم مسکونی..................................................................... 128
5-3-1- وضعیت تعداد اتاق در هر واحد مسکونی........................................................... 130
5-3-2- وضعیت تعداد طبقات واحدهای مسکونی........................................................... 132
5-3-3- وضعیت تعداد واحد مسکونی در طبقه............................................................... 134
5-3-4- وضعیت مساکن از نظر داشتن حیاط.................................................................. 135
5-4-آسیب پذیری پیکر بندی ساختمان......................................................................... 135
5-4-1-وضعیت مسکن از نظر داشتن نقشه سازهای و نقشه معماری.................................. 135
5-4-2- میزان تقارن هندسی پلان ساختمان..................................................................... 136
5-4-3- میزان رعایت پیش آمدگی در پلان ساختمان...................................................... 137
5-4-4- وضعیت نمای ساختمان......................